تحقیق نقش تقصیر در مسئولیت مدنی در فقه امامیه و حقوق ایران

چکیده

در فقه و حقوق ایران اصل بر مسئولیت مبتنی تقصیر بوده و مسئولیت مطلق جنبه استثنایی داشته و نیاز به تصریح قانون گذار می باشد. تقصیر عبارت است از تعدی و تفریط از رفتار انسانی متعارف در همان شرایط خارجی وقوع حادثه. فعل یا ترک فعل غیر متعارف نیز، اعم از رفتار خلاف قوانین یا مقررات عرفی می باشد و همچنین با پذیرش نظریه نوعی تقصیر، اشخاص فاقد تمییز مانند محجورین غیرممیز نیز تحت شرایطی مسئول قرار می گیرند. با ترتیب اسباب در ایجاد ضرر، مسئولیت با سبب متعارف و اصلی بوده و با اجتماع اسباب در ایجاد ضرر، تقسیم مسئولیت باید بر اساس میزان تأثیر هر یک از اسباب در ایجاد ضرر صورت بپذیرد و حکم ماده 365 ق.م.ا صرفاً ناظر به موردی است که تأثیر هر یک از اسباب به طور مساوی می باشد. قوه قاهره در مسئولیت های عینی یا مطلق مانند غصب، تأثیری در مسئولیت خوانده نداشته اما در مسئولیت مبتنی بر تقصیر و فرض تقصیر، خوانده دعوی را از مسئولیت معاف می گرداند.

معنی حقوقی تقصیر و مصادیق آن

واژه تقصیر، معادل و برخی از مصادیق آن در قوانین و مقررات موضوعه و نوشته های اساتید و حقوقدانان به طور مکرر مورد استفاده قرار گرفته است. در این مبحث اهم موارد استعمال تقصیر واژه های معادل و مترادف و همچنین مصادیق آن را از منابع و مراجع مختلف جمع آوری نموده و مورد مطالعه قرار می دهیم.

مطالب مورد بحث این قسمت عبارت اند از: تقصیر، تعدی، تفریط، بی احتیاط، بی مبادلاتی، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی، غفلت، اهمال و مسامحه که به ترتیب ذیل مورد بررسی قرار داده و در پایان نیز نتیجه گیری می نماییم.

تقصیر در فقه و حقوق ایران

برای ارائه تعریف تقصیر در حقوق ایران ابتدا لازم است تعریف و ضابطه آن را در حقوق اسلام روشن نموده آنگاه مروری بر تعریف تقصیر از دیدگاه حقوقدانان ایرانی داشته باشیم. بنابراین مطالب این مبحث را تحت عناوین؛ موارد استعمال تقصیر و تعریف آن در حقوق اسلامی، مفهوم عرفی و اجتماعی تقصیر، ضرورت و اعتقاد به مفهوم عرفی و اجتماعی تقصیر، ضابطه تشخیص تقصیر در فقه اسلامی، تعریف تقصیر از دیدگاه حقوقدانان ایرانی بررسی و نهایتاَ نتیجه گیری و تعریف مورد نظر را ارائه داده ایم.

تقصیر در فقه

در فقه اسلامی یکی از مبانی مهم مسئولیت تقصیر است و در متون اسلامی در موارد مختلفی از واژه تقصیر استفاده شده است اما فقهای اسلام تعریف مشخصی را از تقصیر ارائه نداده اند بلکه در پاره ای از موارد واژه های تقصیر، تعدی، تفریط، اهمال و عدم تحفظ را برای بیان منظور خویش انتخاب کرده اند.

برخی از فقها به تعریف پاره ای از انواع تقصیر مبادرت ورزیده اند من الجمله: "تعدی به انجام فعلی گفته می شود که ترک آن لازم و ضروری است" و تفریط نقطه ی مقابل آن است یعنی "ترک نمودن فعلی که باید انجام شود".

مفهوم عرفی و اجتماعی تقصیر

بارها شنیده می شود که کسی به دیگری عنوان مقصر بودن را می دهد مثلاً می گوید: مقصری، تقصیری داری، تقصیر کردی، مرتکب تقصیر شده ای و... . بدیهی است که مقصود اصلی از عنوان کردن چنین ادعایی و نسبت دادن آن به طرف مقابل مسئول قرار دادن و ضامن دانستن مقصر است یعنی عرف سلیم و منطق ساده ی اجتماع، مسئولیت را بر پایه تقصیر مترتب می کند و متقابلاً در جایی که فاعل زیانبار هیچ گونه تقصیر نداشته باشد و یا با حسن نیت عملی را انجام بدهد او را مسئول جبران خسارت نمی داند.

باید توجه داشت که عرف جامعه در تمامی زمینه ها یکسان عمل ننموده و از قاعده واحدی پیروی نمی کند مثلاً در موارد اتلاف توجه چندانی به تقصیر تلف کننده ندارد در صورتی که در موارد تسبیب تقصیر را مبنای مسئولیت قرار می دهد.

از طرف دیگر مفهوم تقصیر نیز در جوامع مختلف یکسان و همانند نیست ای بسا عمل و رفتاری که در عرف جامعه ای متعارف بوده ولی در جامعه دیگر غیر قابل تحمل باشد. حتی در میان افراد یک جامعه نیز با توجه به تغییر زمان و مکان مفهوم آن می تواند متغییر باشد. همچنین است نسبت به عرف های خاص اصناف و صاحبان حرف و مشاغل مختلف. بنابراین ممکن است نوعی رفتار و یا مقداری از ضرر در عرف خاصی متعارف و معمول باشد، در صورتی که همین نوع عمل و یا ضرر در عرف صاحب حرفهو صنعت دیگر غیر قابل تحمل و غیر قابل گذشت باشد، و مرتکب فعل یاد شده را مسئول جبران خسارت نمی شناسند زیرا نام برده در رفتار و کردار خویش مرتکب هیچگونه تقصیری نشده است. اما افراد جامعه دوم شخص یاد شده را مقصر دانسته و مسئول جبران خسارت وارده می دانند...